عروسک های بومی ایران که ثبت ملی شدند (گنجینه‌های ملی)
عروسک های بومی ایران که ثبت ملی شدند
عروسک های بومی در فرهنگ یک منطقه نقش مهمی دارند. آنها نه تنها برای سرگرمی ساخته می‌شده‌اند، بلکه نمادهایی از فرهنگ و تاریخ یک جامعه بوده‌اند که از نسلی به نسلی منتقل می‌شدند. هر عروسک بومی داستان‌ها، افسانه‌ها، روایات و ارزش‌های فرهنگی خود را به جامعه دیگر معرفی می کند. عروسک‌ها نمادهای قدرت، خلاقیت، زیبایی و حس هنری بوده‌اند. آنها اغلب به صورت شخصیت‌ها یا حیواناتی با ویژگی‌های خاص طراحی و ساخته می‌شدند. هر کدام از این عروسک‌ها اغلب داستان‌های خاصی را نمایش می‌دادند و بازیگران جذابی در روایت این داستان‌ها برای کودکان و بزرگسالان بودند.
در ایران نیز عروسک‌های بومی متنوعی وجود دارند. برخی از عروسک‌های معروف در ایران شامل عروسک دوتوک، عروسک لیلی بازبازک، عروسک بی‌بی کُگ، عروسک لال عروس، عروسک عاروسو، عروسک تادونه می‌شوند. این عروسک‌ها هر یک داستان‌ها خاصی را منتقل می‌کنند و بخشی از ثروت فرهنگی ایران را تشکیل می‌دهند.
عروسک های بومی یا محلی
عروسک‌های بومی در هر کشوری با توجه به تاریخچه، محیط زیست، باورها و سنت‌های مردم متفاوت هستند. طرح، شکل و رنگ بندی این عروسک‌ها معمولاً به نمادها، داستان‌ها و افسانه‌های محلی مربوط می‌شود. از آنجایی که هر منطقه خاصیت خود را دارد، عروسک‌های بومی نمایانگر تنوع فرهنگی و هنری هر منطقه است.
عروسک‌ها در فرهنگ‌ها و باورهای مختلف جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. آنها به طور نمادین ارزش‌ها و اعتقادات فرهنگی را منتقل می‌کنند. بعضی از عروسک‌ها به عنوان اشیاء مذهبی و مقدس در آیین‌ها و مراسم دینی استفاده می‌شده‌اند. در دیگر فرهنگ‌ها، عروسک‌ها نمادهایی از جنبه‌های خاص از زندگی روزمره بوده‌اند.
عروسک‌های بومی در برخی مناطق برای استفاده در مراسم‌های مذهبی، جشنواره‌ها، عروسی‌ها و رویدادهای خاص درست می‌شوند. آنها می‌توانند به عنوان هدیه یا تزئینی برای خانه استفاده شوند. عروسک‌های بومی علاوه بر اینکه اثری از مهارت هنرمندان و صنعتگران محلی هستند، به عنوان یک منبع درآمد برای مناطق بومی نیز مهم هستند.
مواد تشکیل دهنده عروسک نیز بر اساس دلایل خاصی انتخاب می‌شدند. به طور مثال برخی از عروسک‌ها از مواد خوراکی تهیه می‌شدند؛ این امر به دلیل اعتقاد به اینکه تنها خالق جهان می‌تواند صورت موجودات را آفرینش کند و گذاشتن اجزای صورت عروسک به عنوان نوعی کفر در نظر گرفته می‌شد. علاوه بر این لباس‌های استفاده شده در این عروسک‌ها نیز بر اساس لباس‌های بومی مردمان منطقه انتخاب می‌شدند. این انتخاب نشان از حفظ هویت فرهنگی و ارتباط نزدیک با جامعه محلی داشت و همچنین به نوعی تأکید بر ارزش‌ها و اهمیت فرهنگی منطقه بود.
بنابراین، فرهنگ و باورها در تشکیل و شکل‌دهی به عروسک‌ها نقش مهمی دارند و آنها را از لحاظ ارزش مادی تنها به عنوان یک شیء ساده نمی‌بینیم، بلکه به عنوان یک نماد فرهنگی که ارتباطی با جوامع و اعتقادات مردم دارد می‌شناسیم. در کل عروسک‌های بومی نمادی از هنر، صنعت دستی و تاریخ هر منطقه هستند و دربرگیرنده تنوع فرهنگی و هنری جوامع بومی می‌شوند. آنها نه تنها جذابیت ظاهری دارند، بلکه ارزش های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی را نیز به ما یادآوری می‌کنند.
در ادامه تعدادی از این عروسک‌های ایران که با نام مناطق مختلف به ثبت ملی رسیده‌اند ذکر شده است:
- دوتوک، عروسک بازیچه خراسان جنوبی، روستای سربیشه
- دُهتُولوک، عروسک‌های استان هرمزگان جزیره قشم
- لیلی یا لیلی بازبازک، سه استان خوزستان، چهارمحال و بختیاری و فارس
- بی‌بی کُگ، عروسک‌های آیینی – بازیچه زرتشتیان یزد
- قورچوق، (qorčoq)عروسک بازیچه قوم ترکمن
- لال ِبهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال عاریس عروسک بازُفت چهارمحال و بختیاری
- بوکه بارانه عروسک آیینی مربوط به مراسم باران خواهی استان کردستان
- مینابازی عروسک نمایشی مربوط به استان فارس
- تکه نام عروسکی است در استان اردبیل
- عاروسو عروسک بازیچه استان کرمان، شهر بابک
- لوپک چَمکی یا ماهی ملک عروسک آیینی استان کرمان، عباس آباد قلعه گنج، روستای تم گران
- تادونه عروسک آیینی اقوام گالش( چشم زخم)استان مازندران
- عروسک‌های قاشقی، مهارت ساخت و فرهنگ روایتگری
- عاروسک جُلی عروسک بازیچه استان یزد، شهر ابرکوه و عروسک چشم زخم فارس
هر یک از این عروسک‌ها داستانی دارند که از نسل‌های قبل به نسل دیگر منتقل شده اند. تعداد عروسک‌ها بسیار زیاد است و تنها تعدادی از آنها در اینجا ذکر شده است. برخی از این عروسک‌ها از یادها پاک شده بودند و افرادی سعی کردند آنها را بازآفرینی کنند. با تأکید بر اهمیت یافتن عروسک‌های محلی، زنان بومی مجدداً به ساخت عروسک‌های خود مشغول شده‌اند و این موضوع نه تنها فرهنگ مرده را زنده می‌کند، بلکه برای برخی از افراد شغل جدیدی را ایجاد می‌کند.
عروسک‌ها در طول تاریخ می‌توانند تحت تأثیر تغییرات فرهنگی قرار بگیرند و با تغییر آداب و رسوم و باورها، شکل و شمایل جدیدی به خود بدهند. مثلاً در جوامع مدرن امروزی، عروسک‌ها می‌توانند تأثیرات فرهنگی متنوعی را نشان دهند، از جمله نمایش ارزش‌های برابری جنسیتی، تنوع فرهنگی یا حمایت از محصولات ساخت محلی.
